فیبروز کیستیک – Cystic fibrosis
فیبروز کیستیک (CF) یک بیماری ژنتیکی است که بر نوعی از پروتئین موجود در بدن اثر می‌گذارد و در افرادی که به فیبروز کیستیک مبتلا هستند، پروتئین معیوب سلول‌های بدن، بافت‌های آن و غدد سازنده مخاط و عرق را درگیر می‌کند.
مخاط به طور طبیعی لغزنده است و از راه های هوایی، دستگاه گوارش و سایر اندام ها و بافت ها محافظت می کند. فیبروز کیستیک باعث غلیظ و چسبناک شدن این لایه مخاطی (که باید نازک و لغزنده باشد) می‌شود؛ غلیظ شدن مخاط شرایط را برای به دام انداختن میکروب ها ایده آل می‌کند و می تواند باعث انسداد، آسیب یا عفونت در اندام هایی که لایه مخاطی دارند شود.
برخی از افراد مبتلا به فیبروز کیستیک علائم کمی دارند یا هیچ علائمی ندارند، در حالی که برخی دیگر علائم شدید یا عوارض تهدید کننده زندگی را تجربه می کنند. جدی ترین و شایع ترین عوارض فیبروز کیستیک، مشکلات تنفسی است که معمولاً ناشی از عفونت‌های جدی ریه است.
چه چیزی باعث فیبروز کیستیک می شود؟
فیبروز کیستیک یا CF یک بیماری ژنتیکی و ارثی است. داشتن دو ژن CFTR به صورت جهش یافته به این معنی است که بدن پروتئین CFTR را می سازد اما آنطور که باید کار نمی کند.
در فیبروز کیستیک، ژن CFTR جهش یافته، پروتئینی را تغییر می‌دهد که وظیفه آن تنظیم حرکت نمک به داخل و خارج سلول ها است. این تغییر باعث ایجاد مخاط غلیظ و چسبنده، و افزایش میزان نمک در عرق می شود. مخاط غیر‌طبیعی می تواند منجر به انسداد و آسیب به ریه ها، سیستم گوارشی و سایر اندام های بدن که لایه های مخاطی دارند، شود.
این بیماری چگونه به ارث می‌رسد؟
یک فرد تنها در صورتی مبتلا به CF متولد می شود که دو نسخه کپی جهش یافته ژن CF را به ارث برده باشد؛ یعنی یک ژن جهش یافته از مادر و یک جهش یافته ژن از پدر.
در واقع نحوه توارث این بیماری به صورت توارث اتوزومال مغلوب است یعنی:
اگر فقط یک نسخه ژن معیوب یا جهش یافته را به ارث ببرید، هیچ علامتی نخواهید داشت، اما ناقل بیماری خواهید بود. در نتیجه این امکان وجود دارد که بتوانید آن ژن جهش یافته را به فرزندان خود منتقل کنید. ناقلین به طور کلی سالم هستند، اما ممکن است برخی علائم خفیف فیبروز کیستیک را داشته باشند.
هر بار که دو ناقل CF بچه دار می‌شوند، 25 درصد (1 از 4) احتمال دارد که نوزادشان مبتلا به CF متولد شود.
تصویر زیر نشان می دهد که چگونه دو والدینی که هر دو ناقل فیبروز کیستیک هستند، می توانند جهش ژن CFTR را به فرزندان خود منتقل کنند :
اگر هر دو والدین یک ژن طبیعی CFTR و یک ژن CFTR جهش یافته داشته باشند (هر دو ناقل باشند)، هر یک از فرزندان آنها دارای یک ژن زیر هستند:
25% (1 در 4) شانس به ارث بردن دو ژن طبیعی CFTR – فرزند سالم
50% (1 در 2) شانس به ارث بردن یک ژن طبیعی و یک ژن جهش یافته – فرزند ناقل
25% (1 از 4) احتمال به ارث بردن دو ژن جهش یافته – ابتلا به فیبروز کیستیک و فرزند مبتلا
چگونه جهش های CFTR باعث فیبروز کیستیک می شوند؟
ژن CFTR بزرگ و پیچیده است. جهش های مختلفی در این ژن وجود دارد که با CF مرتبط هستند. در واقع بیش از 2000 جهش در ژن CFTR شناخته شده که می تواند باعث فیبروز کیستیک شود. این جهش‌های مختلف بر میزان پروتئین CFTR سلول‌ها و عملکرد پروتئین تاثیر می‌گذارند. در شایع ترین جهش ژنی، بخشی از ژن CFTR از بین رفته است و یک پروتئین CFTR را می سازد که نمی تواند در شکل صحیح باقی بماند. و در برخی دیگر از جهش‌های CFTR، باعث می‌شوند سلول‌ها به سختی پروتئین CFTR بسازند.
به طور معمول، پروتئین CFTR حرکت نمک و یون ها را از داخل سلول به خارج از سلول کنترل می کند. در افرادی که فیبروز کیستیک دارند، پروتئین CFTR به درستی کار نمی کند. در واقع این پروتئین معیوب فرآیند حرکت سدیم و آب به داخل و خارج سلول ها را مختل می کند. در نتیجه مخاط غلیظ و چسبناک می شود، زیرا حاوی آب کمتری است. همچنین غدد عرق در پوست، عرق اضافی و شور تولید می کنند.
علائم فیبروز کیستیک
علائم بیماری بستگی به این دارد که کدام اندام تحت تاثیر قرار گرفته و وضعیت چقدر شدید است. برخی از افراد علائم کمی دارند یا هیچ علائمی ندارند، در حالی که برخی دیگر علائم شدید و یا حتی عوارض تهدید کننده زندگی را تجربه می کنند. شدت علائم بیماری ممکن است تغییر کند و در زمان های مختلف بهتر یا بدتر شوند.
افرادی که ناقل هستند ممکن است علائم کمی از فیبروز کیستیک داشته باشند که معمولاً خفیف هستند.
فیبروز کیستیک اغلب ریه ها را درگیر می کند. برخی از افرادی که CF دارند، خس خس سینه و سرفه ای دارند که ممکن است با مخاط یا خون همراه باشد.
علائم دیگر به اندام هایی که آسیب دیده اند، بستگی دارد و می تواند شامل موارد زیر باشد:
- انسداد روده در نوزاد بلافاصله پس از تولد
- مشکلات باروری، به ویژه برای مردان
- تب، که ممکن است با تعریق شبانه همراه باشد
- علائم گوارشی مانند درد شدید شکم، اسهال مزمن (طولانی مدت) یا یبوست
- عفونت سینوس ها
- شاخص توده بدنی پایین (BMI) یا کمبود وزن
- درد عضلات و مفاصل
- پانکراتیت (التهاب پانکراس)
- رشد آهسته و قد کوتاه تر
- مدفوع چرب
- عفونت های مکرر ریه
- پولیپ بینی
- زردی طولانی مدت (زردی پوست و چشم) پس از تولد
به طور کلی فیبروز کیستیک ممکن است اندام های زیر را درگیر کند:
فیبروز کیستیک چگونه بر سیستم تنفسی تاثیر می گذارد؟
در این بیماری ترشحات نرمال رقیق در ریه ها بسیار غلیظ شده و به سختی جابجا می شوند.
این ترشحات غلیظ، خطر ابتلا به عفونت های مکرر تنفسی را افزایش می دهد. عفونت های تنفسی که مدام عود می‌کنند منجر به آسیب بیشتر در ریه ها و با گذشت زمان، باعث از دست دادن دائمی عملکرد ریه می شود.
به دلیل عفونت در دستگاه تنفسی، افراد مبتلا ممکن است دچار سرفه مزمن به همراه خلط خونی شوند. سرفه ها اغلب در هنگام صبح یا بعد از فعالیت بدتر می شود. همچنین ممکن است دچار پنوموتوراکس شوند که مانع از باز شدن کامل ریه ها می شود.
برخی از مبتلایان پولیپ بینی دارند که برای برداشتن آن به جراحی بینی نیاز است.
پولیپ بینی برجستگی های کوچکی از بافت پوششی داخل بینی هستند که می‌توانند حفره بینی را مسدود و تحریک کنند.
در افراد مبتلا گاهی عفونت های سینوسی نیز دیده می‌شود.
با گذشت زمان، مخاط غلیظ در راه هوایی جمع می‌شود و تنفس را سخت تر می‌کند. مخاط غلیظ شده می‌تواند میکروب ها را به دام بیندازد و منجر به عفونت و التهاب شود.
آسیب طولانی مدت به ریه ها می‌تواند در نهایت منجر به نارسایی تنفس (ناتوانی در تنفس طبیعی) شود.
فیبروز کیستیک چگونه بر دستگاه گوارش تاثیر می گذارد؟
در دستگاه گوارش CF عمدتاً پانکراس را تحت تأثیر قرار می دهد. پانکراس یا لوزالمعده موادی ترشح می کند که به هضم مواد غذایی کمک و سطح قند خون را کنترل می کند.
در نتیجه طی این بیماری ترشحات پانکراس نیز غلیظ شده و می تواند مجرای پانکراس را مسدود کند. انسداد مجاری پانکراس باعث کاهش ترشح آنزیم هایی از پانکراس می شود که به طور معمول به هضم غذا کمک می کنند.
بنابراین فرد مبتلا به CF در جذب پروتئین ها، چربی ها و ویتامین های A، D، E و K مشکل دارد. مشکلات لوزالمعده می تواند آنقدر شدید شود که برخی از سلول های پانکراس می میرند و با گذشت زمان به عدم تحمل گلوکز منجر شود.
همچنین ممکن است دیابت مرتبط با فیبروز کیستیک (CFRD) بروز دهد. این نوع منحصر به فرد دیابت نیز وابسته به انسولین است.CFRD شایع ترین بیماری همراه در فیبروز کیستیک است و در 20 درصد از نوجوانان و 50 درصد از بزرگسالان مبتلا به CF رخ می دهد.
برخی از علائم CF که ناشی از تأثیر آن بر دستگاه گوارش است عبارتند از:
- مدفوع حجیم
- خارج شدن قسمت انتهای تحتانی روده از مقعد (پرولاپس رکتوم – Rectal prolapse)
- دیده شدن چربی در مدفوع
- درد معده
- اسهال خونی
کبد نیز از اندام هایی‌ست که ممکن است تحت تاثیر قرار گیرد. البته تعداد کمی از افراد ممکن است به بیماری کبد مبتلا شوند. علائم بروز بیماری در کبد عبارتند از:
- کبد بزرگ شده
- شکم متورم
- رنگ زرد پوست (یرقان)
- استفراغ خون
CF چگونه بر سیستم تولید مثل تاثیر می گذارد؟
اکثر مردان مبتلا به CF دارای انسداد کانال اسپرم هستند. به این حالت فقدان دو طرفه مادرزادی مجرای دفران (CBAVD) می گویند. این امر ناشی از ترشحات غلیظ است که مجرای دفران را مسدود کرده و از رشد صحیح آنها جلوگیری می کند. این اختلال باعث ناباروری در مردان می شود زیرا اسپرم نمی تواند از بدن خارج شود.
روش های جدیدتری وجود دارد که به مردان مبتلا به CF اجازه می دهد بچه دار شوند.
زنان مبتلا به CF نیز دارای افزایش سطح و مخاط غلیظ دهانه رحم هستند که ممکن است منجر به کاهش باروری شود. همچنین ممکن است تخمک گذاری نامنظم داشته باشند. البته بسیاری از زنان مبتلا به CF می توانند بچه دار شوند.
تشخیص فیبروز سیستیک
تشخیص زودهنگام به معنای درمان زودهنگام و سلامتی بهتر در مراحل بعدی زندگی است.
تشخیص فیبروز کیستیک چندین مرحله دارد و بر اساس علائم و تحلیل نتایج آزمایش های ژنتیکی و سایر آزمایشات تشخیص داده می‌شود.
غربالگری نوزاد، تشخیص بیماری را در مراحل اولیه زندگی ممکن می سازد. تشخیص در سنین پایین برای شروع به موقع درمان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است زیرا درمان زودهنگام به جلوگیری از عوارض کمک می کند و می تواند کیفیت زندگی شما را بهبود بخشد و به شما کمک کند
بتوانید طول عمر بیشتری داشته باشید.
در بیشتر موارد، فیبروز کیستیک در غربالگری نوزادان، هنگامی که برای نوزادان دفترچه سلامت کامل و معاینه فیزیکی انجام می‌شود، مشاهده و تشخیص داده می شود.
اگر فردی علائم CF را داشته باشد یا اگر غربالگری نوزاد نشان می‌دهد که نوزاد ممکن است CF داشته باشد، از چه آزمایشاتی استفاده می‌شود؟
- آزمایش خون : این آزمایش سطوح تریپسینوژن واکنشگر ایمنی (IRT) را بررسی می کند. افراد مبتلا به CF دارای سطوح بالاتری از آن در خون خود هستند.
- آزمایش روی محتویات عرق : در این آزمایش میزان نمک (سدیم کلرید) موجود در عرق اندازه گیری می‌شود. به طوری که مقادیر بالاتر از حد طبیعی سدیم کلرید، می‌تواند نشان دهنده فیبروز کیستیک (CF) باشد.
- آزمایش DNA : در این تست ما به دنبال جهش در ژن CFTR می‌گردیم. این آزمایش تشخیصی می‌تواند در سه زمان انجام شود :
- قبل از بارداری
- حین بارداری
- پس از تولد
“نکته قابل توجه این است که هر فرد در تمام طول عمر خود فقط به یک بار انجام آزمایش ژنتیک نیاز دارد، چرا که محتوی ژنوم ما در تمام عمر ما ثابت است و تغییر نمیکند.”
قبل از بارداری، بهترین زمان برای انجام تست های ژنتیکی است. برای انجام این تست، نمونه خون مادر، پدر و در برخی موارد به تشخیص پزشک نمونه خون بعضی از افراد خانواده به آزمایشگاه فرستاده شده و سلامت ژن های آنها بررسی می‌شود.
“این آزمایش زمانی که سابقه این بیماری در خانواده‌تان وجود داشته باشد از اهمیت دوچندانی برخوردار است.”
با انجام این آزمایش مشخص می‌شود که آیا ممکن است فرزند شما سالم یا بیمار باشد. در واقع همه اطلاعات ژنتیکی درباره سلامت فرزندانتان در آینده و احتمالات بروز بیماری توسط پزشک متخصص به شما داده می‌شود.
البته اگر تشخیص داده شود که شما با اقدام به بارداری، فرزندتان به بیماری مبتلا خواهد بود، جای نگرانی نیست. چون امروزه با پیشرفت علم و روش ها و درمان های جدید می‌توان فرزند سالم داشت.
یکی از این روش ها انجام PGD است که به شما این امکان را می‌دهد تا با تشکیل چند جنین در آزمایشگاه و بررسی ژنتیکی آنها بتوانید جنین های سالم را به کمک ivf انتقال دهید. علاوه بر PGD سلامت که جنین های سالم را مشخص می‌کند، PGD تعیین جنسیت هم به شما این امکان را می‌دهد که جنسیت فرزندتان را انتخاب کنید.
تشخیص حین بارداری، بخش روتین از مراقبت های دوران بارداری در همه زنان نیست. بلکه در صورت وجود ناهنجاری های شناسایی شده در سونوگرافی اولیه یا غربالگری ژنتیکی ممکن است پزشک متخصص شما، این گزینه را مطرح کند. انجام آزمایشات ژنتیکی پس از این نمونه برداری می تواند بسیاری از اختلالات ژنتیکی را در اوایل بارداری تشخیص دهد.
نمونه گیری از طریق دو روش آمنیوسنتز و یا نمونه پرز های کوریونی (CVS) انجام می‌شود.
“تشخیص حین بارداری این امکان را می‌دهد تا بلافاصله پس از تولد برای درمان خاصی که ممکن است فرزندتان به آن نیاز داشته باشد، آماده شوید. “
تشخیص پس از تولد، برای تایید وجود بیماری فیبروز کیستیک انجام می‌شود که در آن وضعیت ژن CFTR بررسی می‌شود که آیا در آن جهشی رخ داده است یا خیر.
همانطور که پیش‌تر گفته شد تاکنون بیش از دوهزار جهش در این ژن برای بیماری CF شناخته شده است.
سایر آزمایشات تشخیصی به این بستگی دارد که کدام سیستم بدن تحت تاثیر قرار گرفته است. این آزمایشات ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تصویر برداری با اشعه X و یا CT اسکن
- آزمایش خون
- تست ریه
- کشت نمونه خلط
- آزمایش مدفوع
“یک ارزیابی کامل باید شامل غربالگری نوزاد، آزمایش کلرید عرق، تست ژنتیکی و ارزیابی بالینی در مرکز معتبر باشد. “
درمان
متاسفانه تاکنون درمانی برای بیماری فیبروز کیستیک وجود نداشته ندارد و روش های درمانی تنها به کنترل بیماری با مصرف دارو و تغییر سبک زندگی متمرکز بوده است. مبتلایان باید روزانه ترکیبی از داروها را مصرف و سایر درمان‌ها را برای پاکسازی ریه از مخاط اضافی و جلوگیری از عفونت‌ها انجام دهند.
داروهایی با عملکردی همچون گشادکننده‌های راه‌های هوایی و رقیق‌کننده‌های مخاط استفاده می‌شوند.
“در واقع اهداف روش های درمانی موجود، کاهش علائم، پیشگیری، درمان عوارض و کند کردن پیشرفت بیماری است. “
در موارد حادتر جراحی هایی مانند پیوند ریه، پانکراس، کبد و … مورد نیاز است.
جراحی برای فیبروز کیستیک – CF
پیش‌تر گفته شد فیبروز کیستیک بسیاری از قسمت های بدن را تحت تاثیر قرار می دهد. پزشک شما ممکن است جراحی را برای درمان برخی از عوارض CF توصیه کند.
مانند هر جراحی، جراحی های CF احتمال بروز عوارض جانبی از جمله عفونت های بیمارستانی، خونریزی، مشکلات تنفسی، و در جراحی های پیوند، رد اعضا و عفونت ها را به همراه دارد.
جراحی ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- جراحی بینی و سینوس: این جراحی می تواند پولیپ های بینی را که مانع تنفس می شوند، از بین ببرد. جراحی سینوس برای درمان حملات مکرر سینوزیت نیز ممکن است انجام شود.
- قرار دادن لوله تغذیه: حتی با استفاده از آنزیم های لوزالمعده، CF در هضم و جذب مواد مغذی از غذا اختلال ایجاد می کند که می تواند افزایش یا حفظ وزن را دشوار کند. لوله تغذیه از طریق جراحی در شکم قرار داده می‌شود و مانع غذا خوردن از طریق دهان نمی‌شود.
- پیوند ریه: اگر عملکرد ریه به طور جدی کاهش یافته و یا آنتی بیوتیک ها برای عفونت های ریه دیگر پاسخگو نباشند، عوارض ریوی، می‌توانند برای سلامت شما به طور جدی تهدید کننده باشند. در این زمان ممکن است کاندیدای پیوند ریه باشید.
بعد از انجام جراحی پیوند ریه دیگر نشانه های بیماری CF در ریه های جدید دیده نخواهند شد. با این حال، سایر عوارض CF، مانند عفونت های سینوسی، دیابت، و بیماری های پانکراس، همچنان می تواند پس از پیوند ریه مشاهده شوند.
- پیوند کبد: برای درگیری شدید کبد به دلیل وجود CF مانند سیروز کبدی، پیوند کبد ممکن است توصیه شود.
سایر درمان های فیبروز کیستیک
درمان های غیر جراحی برای فیبروز کیستیک – CF ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- اکسیژن درمانی: اگر سطح اکسیژن خون شما کاهش یابد، ممکن است پزشک توصیه کند که برای جلوگیری از فشار خون بالا در ریه ها (فشار خون ریوی) اکسیژن خالص تنفس کنید.
- لوله بینی معده (NG): لوله NG نوعی لوله تغذیه موقت است که شامل قرار دادن یک لوله نازک و انعطاف پذیر در بینی، پایین گلو و داخل معده است. لوله NG کم تهاجمی ترین نوع لوله تغذیه است زیرا قرار دادن آن نیازی به برش و جراحی ندارد.
فیبروز کیستیک (CF) یک بیماری ژنتیکی است به همین خاطر دانشمندان در تلاش‌اند تا بتوانند هر چه زودتر روش های های درمانی از جمله ژن درمانی و یا دارو های تعدیل کننده ژن CFTR را به مرحله اجرا برسانند.
با این همه، اگرچه CF یک بیماری شدید است که نیاز به مراقبت روزانه دارد، امروزه در زمینه روش‌های کنترل بیماری و سطح سلامت در مقایسه با گذشته پیشرفت زیادی حاصل شده است. در نتیجه افرادی که اکنون مبتلا به CF هستند، می توانند انتظار داشته باشند که زندگی طولانی تری نسبت به کسانی که در گذشته به آن مبتلا بودند، داشته باشند.
آیا افراد مبتلا به فیبروز کیستیک می توانند زندگی طبیعی داشته باشند؟
اکثر افراد مبتلا به CF یک زندگی روزمره عادی دارند، البته با چالش های بسیار تطبیق داروهای روزانه، درمان های پاکسازی راه هوایی، سایر درمان‌ها و … .
اگر فیبروز کیستیک را کنترل نکنید چه اتفاقی می‌افتد؟
افراد مبتلا به CF مخاط غلیظ و چسبناکی دارند که راه‌های هوایی را در ریه‌هایشان مسدود می‌کند و تنفس را برایشان دشوار می‌کند و عفونت ریوی بیشتر برایشان اتفاق می‌افتد.
درمان‌های CF شامل داروهایی برای رقیق کردن مخاط و مبارزه با عفونت‌ها و درمان‌هایی برای پاکسازی مخاط از راه‌های هوایی است. CF همچنین بر هضم تأثیر می گذارد، که جذب مواد مغذی از غذا را دشوارتر می کند.
اگر یک فرد مبتلا به CF این علائم را درمان نکند، احتمالاً دچار عفونت های ریوی مکرر، مشکل در تنفس و آسیب طولانی مدت به ریه ها می‌شود. ممکن است به دلیل کمبود مواد مغذی دچار سوء‌تغذیه شوند و وزن کم کنند، که مبارزه با عفونت های ریوی را نیز دشوارتر می کند.
” بدون درمان و کنترل بیماری، CF می تواند منجر به نارسایی تنفسی، انسداد روده، نارسایی اندام ها و مرگ شود.”
آیا می توان از فیبروز کیستیک پیشگیری کرد؟
فیبروز کیستیک در اثر تغییر در ژن (یا همان جهش در ژن) به صورت ارثی ایجاد می شود. یعنی ژن معیوب هم از مادر و هم از پدر به ارث رسیده است. آزمایش ژن CF برای هر کسی که یکی از اعضای خانواده مبتلا به این بیماری را دارد توصیه می شود. همچنین برای افرادی که همسرشان ناقل CF شناخته شده یا مبتلا به CF است توصیه می شود.
“چراکه در بسیاری از موارد افراد از ناقل بودن خود اطلاع ندارند !”
آزمایش ژن CF با انجام آزمایش روی نمونه خون صورت می‌گیرد. برای داشتن فرزند سالم نمونه خون مادر و پدر نیاز است. آزمایشگاه ها معمولاً شایع ترین جهش های ژن CF را روی ژن CFTR بررسی می کنند.
کلینیک و آزمایشگاه چند تخصصی ژنتیک ساواژنوم، به عنوان یکی از مراکز پیشرو در حوزه ژنتیک، خدمات تشخیصی و پیشگیرانه را برای بیماری کیستیک فیبروزیس (CF)، ارائه می‌دهد.
در کلینیک ساواژنوم بعد از انجام مشاوره با پزشکان و متخصصان ژنتیک، علاوه بر تست های تشخیصی دقیق برای بررسی و شناسایی جهش های ژن مربوط به بیماری فیبروز کیستیک، امکان بهره مندی از تشخیص ژنتیکی قبل از لانه گزینی – PGD نیز فراهم است.
پزشکان و متخصصان ژنتیک در کلینیک ساواژنوم به شما کمک می‌کنند تا با بررسی کامل سابقه خانوادگی، بتوانید بهترین روش های تشخیصی و درمانی را انتخاب کنید.
توجه داشته باشید که هر قدم در مسیر حفظ سلامت، نیازمند دانش و آگاهی کامل است. بنابراین قبل از انجام هرگونه تست و پروسه درمانی، حتما با پزشک متخصص مشورت کنید تا بهترین نتایج ممکن را برای خود و خانوادتان بدست آورید.
